Erzurum Teknik Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Türkoloji Kulübü öncülüğünde düzenlenen Ahmet Hamdi Tanpınar Sempozyumu başarıyla sona erdi ve Ahmet Hamdi yâdadildi...

Biz de bunu fırsat bilerek O’nun Erzurum dahil 5 şehrin hikâyesini anlattığı ‘Beş Şehir’ kitabından Erzurumla ilgili alıntılar yaptık...

Şimdi Ahmet Hamdi’nin kaleminden Erzurum...

***

Erzurum'a ı1ç defa, ı1çılnde de ayn ayn yollardan gittim. Bu yolculukların birincisinde hemen hemen çocuk denecek bir yaştaydım. Balkan harbinin sonunda, iki felaketli muharebe arasındaki o kısa. azaplı soluk alına yılının başında...........

O zamanın Erzurum'u, on yıl sonra 1923'te gördüğüm Erzurum'dan çok başkaydı. Her türlü kıyafette bir kabalığın çarşı pazarı doldurduğu, saraç, kuyumcu, bakırcı, dükkanlarıyla senede o kadar malın girip çıktığı hanlarıyla, ambarlarıyla, eşraf ve ayanı, esnafı, otuz sekiz medresesi, elli dört camisiyle, lran transiti beslediği refahlı ve mâmur Erzurum'la on yıl sonra gördüğüm harap şehir arasında kolay kolay münasebet tasavvur edilemezdi..........

Bu sefer geldiğim Erzurum başka bir Erzurum'du. Ona Doğu Anadolu dağlannın·eskl bir şarap gibi zamanla takdis edilmiş, ruh besleyici uzletınden değil, dört Cihan Harbi yılının ve istiklal Savaşı'nm üstünden aşarak gelmlştlm. Vakıa bu sefer de muhteşem bir tabiatın arasından geçmiştik; fakat ona, birinci seferde olduğu gibi, her şeyini yeni ve hârikulâde bulan bir ruhla değil sihrini bir yığın ızdırap tecrübesinin soldurduğu bir gözle bakıyordum. Ne Zlganalar'ın her dönemeçte bir kere daha şaşırtıcı olan güzelliğl, ne Kop Dağı'nın ihtişamı beni peşinden sürüklemiyordu. Dekordan ziyade bu yerlerde birkaç yıl önce oynanmış kanlı oyunun tesiri altıdaydım...............

Bununla beraber, nüfusu altmış binden sekiz bine inen Erzurum Milli Mücadele'ye önayak olmuş, Ermenistan zaferini idrak etmiş, yavaş yavaş sağ kalan hemşerilerini toplamaya başlamıştı..................

1828 mağlubiyeti, 1876 felâketl ve daha önce birçok isyanlar muhakkak ki buraları gene sarsmıştı. Birincisinde yüz otuz iki bin olan nüfus, yiizblne inmişti. lkincisinde şehir kökünden sarsılmıştı. Fakat bu seferkl yıkılış çok başka bir şeydi. Bu sefer ölüm, geride kendinden başka hiç bir canlı şey koymamak ister gibi, şehre saldırmıştı................

Gerçekte kaybolan şey, bütün bir hayat tarzı, bütün bir dünya idi...1855'te yüz binden fazla nüfuslu bir şehir olan Erzurum, bu gellşmeslni bir iktisadi denklik üzerine kurmuştu. İran, ithalat ve ihracatının yandan fazlasını Trabzon Tebrlz kervan yoluyla yapıyordu. İşte bu kervan yolu, Erzurum’u asırlar içinde eşrafıyla, ayanıyla, ulemasıyla, esnafıyla tanı bir şark ortaçağ şehri olarak kurmuştu. Bu transit yolunda her yıl otuz bin deve ve belki iki misli katır işliyordu. Bunlar Erzurum’dan geçiyor,  Tebrlz'den ge!işlnde, Trabzon' dan dönüşünde kumanyasını daima Erzurum’dan tedarik ediyor, hayvanını nallatıyor, at eğeri, yük semeri, nal, gem, ağızlık, hülasa her türlü eksiğini orada tamamyordu...........

1914'de, iki şey, Umumi Harp ve yeni zamanlar, bir arada gelmişti. Cevat Dursunoğlu'na, yenl transit yolu açıldığı zaman fırıncı Hasan adında bir Erzurum'lu şöyle demiş:

 -Efendi, eksiden kervan gelir, bütün kumanya burada düzer, şehre para dolardı. Şimdi yirmi katırın yükünü birden alan kamyon, sabahleyin Trabzon'dan kalkıyor akşama buraya geliyor. Şoför, inhısar'dan aldığı kırkdokuzluk bir rakı şişesini duvarda kırıp içiyor, yoluna devam ediyor.................

Eski Erzurum'da bu ticaret hayatı ve kervan yolu otuz iki san'atı beslerdi. Tabaklar, saraçlar, semerciler, dikiciler, çankçılar, mesçller, kürkçüler, kevelciler, kunduracılar, kazazlar, arabacılar, keçeciler, çadırcılar, culfalar, lpçiler, demirciler, bakırcılar, kılıççılar, bıçakçılar, kuyumcular, ~. sandıkçılar, kaşıkçılar tarakçılar, marancılar, boyacılar, dülğerler, yapıcılar, sabuncular, mumcular, takımcılar...

Defterdar Mehmed Paşa !le Erzunını'a gelen ve orada Gümrük katipliği yapan Evliya Çelebi, şehrin kapılarından bahsederken, yabancı tüccarların Gürcü kapısında oturduklarmı söyler. 

Hakirln katibe bulunduğıım gümrük bundadır. Dört çevresinde Arap, Acem, Hint, S!nt, Hatay, Hoten bezirganhaneler de vardır. 

İstanbul ve İzmir gümrüğünden sonra en işlek gümrük bu Erzurum gümrüğüdür.

Zira tüccarına adalet ederler.

Bu dört satır eski dünyamızda Erzurum’un çehreslnl çizmeye kifayet eder. O, şarkın büyük ticaret ve transit şehirlerindendir.

Çelebl'yi Seyahatnameslnln yedinci cildlnde o kadar coşturan Oyvar muharebesi hakkında izahat verirken maiyetinde bulunan Erzurum'lu Abbas adında bir kahramandan bahseder........ Cevat Dursunoğlu'na bahseden Yalıya Kemal, Erzurum sokaklanndan birine Oyvareri Abbas adının verilmeslnl tavsiye etmiş. 

Güzel fikir. 

Temenni ederiz ki Erzurumlular Gürcü kapısındaki sokaklardan birine de Evliya Çelebl'nln adını verirler................... 

Mütareke  yıllarında Ermeni meselesi dolayısıyle Erzurum'a gelmiş olan Amerikan heyetıne o zamanın Belediye Reisi Zakir Bey'ln verdiği cevabı kim hatırlamaz? Tercümana;

"- Dilmaç, bana bak. bu beyler uzun boylu anlatıyorlar. Ben kısa bir mlsalle Erzurum'da ekseriyet kimlerde idi, Generale anlatayım"      diyerek Heyeti oturdukları evin penceresine götürmüş,

"- Bakın,” demiş, “şurada bütün şehri saran bir taşlık var. Onun da ortasında yirmide biri kadar duvarla çevrilmiş bir yer var. O büyük taşlık Müslüman mezarlığı, o küçüğü de Ermeni mezarlığıdır: bunlar kendi ölülerini yemediler yal".....................

Atatürk'ü İlk defa Erzurum'da gördüm. Onunla tek konuşmam da Erzurum Llsesl'nde oldu. iki giin evvel Kars kapısında bütün şehir halkı ile beraber karşıladığımız adam, liseye gelir gelmez beraberindeki huzuru mutad ziyaretin ardından adeta sıyrılarak aramıza girdi. Sakin, kibar, dalma dikkatli ve her şeye alakalıydı. O günü, Erzurum Lisesindekl hocalara, talebelere, orada rastlayacaklarına vermişti.  Yemeğe kalacaktı, fakat ikindi çayı içmeğe razı oldu. Yarım saatte gidecekti. Üç buçuk saat bizimle kaldı....................

Erzurum Lisesinin beyaz badanalı, tek kanepesi kınk muallimlerer odasında bana sorduğu suallere cevap verirken zihnim şüphesiz onunla çok doluydu. Anafartalardan Duınlupınar'a zaferden Cumhuriyetin ilanına kadar hayatınız birazda onun talihinin veya iradesinln kendi mahrekinde gelişmesi olmuştu.

Kışın geldiğini kürkçü müjdelermiş. Daha Kop Dağı'nın başı beyazlandığında, Palandöken sırtlan kaşlarını çatmadan önce, Erzlncan'dan gelen siyah üzümlerin renginden, yaylaların üstünden cenuba doğru akan kuş sürülerinden vakti yaklaştığını anlayan tecrübeliler, kürkçüyü çağırırlarmış. Bu sefer gocuklar, samur, tilki, kurt. postundan kürkler, tulumlar geniş selamlık sofralannda ortaya konur, gözlüklü ihtiyar kürk ustaları tığlarıyle onian dı)zeltlr, eksiklerini tamamlarmış. . Bu, Erzurum'un iklnci hayatının başlangıcı, sıcak sobanın, gümüş çay tepsisinde küçük bir şafak gibi gülen çayların, uzun sohbetlerin devridir................

Daha IV. Murad zamanında Erzurum'da top imalathanesi gibi bir işte kullanı!an Çifte Minare, sadece kendi kendisi olmakla kalıyordu. Şüphesiz Çifte Minare, Sivas'ta ve daha aşağıdaki kardeşleriyle: birlikte bir şaheserdir. 

Üslup, taş yontuculuğu, abidevi -duruş bakımından kendi nev'inin en güzel eserlerindendir. Onu Erzurum'un bir ucunda şehrin bütün yansına hükmede ihtişamlı kapısıyla, minareleriyle, günün herhangi bir saatinde bir kere görüp te hayran olmamak kabil değildir. Onun gibi, Yakutiye'nln aydınlıkta topraktan henüz çıkarılmış bir eski zaman süsü gibi pırıl pırıl minaresinin daima muhayyileyi avlayan bir,çekiciliği vardır......................

Erzurum Türk tarihine, Türk coğrafyasına 1945 metreden bakar. Şehrin macerası düşünülürse, bu yükseklik daima göz önünde tutulması gereken bir şey olur. Malazgirt Zaferi'nln açtığı gedikten yeni vatana giren cetlerimlzln ilk fethettikleri büyük merkezi şehirlerden biridir. Tarihimizln ikinci dönüm yerinde, Milli Mücadele'nin ilk temeli gene Erzurum'da atılır. Her şeye rağmen hür, müstakil yaşamak iradesi ilkin bu kartal yuvasında kanatlanır. Atatürk, Erzurum'dan işe başlar. Tıpkı ilk fatihler gibi oradan Anadolu'nun içine doğru yürür; oradan başlayarak yurdumuzu, milletimizin tarihi haklan adına yeni baştan fethederiz. 

Sanki vatana çatışından bakıyordum................

***

Başka söze gerek var mı bilemiyorum.