FARABI’YE GÖRE DEVLETI KIM YÖNETMELDIR?

Binlerce yildir insanligin buldugu en zor sanat: yönetim ve egitim sanatidir. Bu iki sanat siradan insanlara teslim edilmemelidir.UNESCO’nun 2020 yilini Farabi yili ilan ettigini 11. Mart 2020 tarihli yazimda belirtmistim. Farabi hakkinda da genel bilgi vermistim.  Bu yazimda da Farabi’nin devlet ve yöneticileri hakkindaki temel görüslerini siz degerli okurlarimla paylasmak istedim.Siyasette temel iki soru vardir: Kim ve kimler yönetmelidir? Hangi yönetim sekliyle ve nasil yönetmelidir?Farabi’nin kendince devlet baskani için buldugu sözcük “er-Reisü’l Evvel” sözcügüdür. “Reis” ve “Evvel” sözcüklerinin birlesimi olan bu sözcüklerden Arapça “re’s ve reis” sözcügü Türkçe “bas” anlamina gelir. Arapça “Evvel” sözcügü de  “Ilk” anlamina gelir. “er-Reisü’l Evvel” sözcügünün Türkçe karsiligi “Ilk Baskan’dir.Peki, Farabi bu sözcügü tesadüf mü seçmistir?Farabi’nin, bu sözcügü tesadüf seçmedigi muhakkaktir. Çünkü Türklerde reis sözcügünün yönetimdeki karsiligi “basçi” demektir. Göktürkler ’de bas, basa geçer ve “baslar”, yani yönetirdi. Hakan da “budun basçisi”, yani ulusu idare edendi. “Baskan”, “Basbug” sözcükleri Osmanli kaynaklarinda da kullanilir.Ülkemizde çok yakin zamana kadar devlet baskanlarina “Reisicumhur” deniyordu. Cumhur; halk, topluluk demektir. Sonralari “reis” sözcügünün yerine “baskan” sözcügü kullanilarak bugün kullandigimiz “Cumhurbaskani” sözcügüne ulasilmistir. Biz de bu anlayistan hareketle devleti yöneten “er – Reisü’l Evvel” sözcügünü “Ilk Baskan” olarak çevirdik.Fârâbî,  “Ilk Baskan” sözcügünü seçmekle ve kendine ait bu sözcügü kullanmakla; hem siyasi açidan kendisine karsi kimseyi gücendirmemis, hem bölgesel kullanilan sözcüklerin ötesine geçerek, zihinlerde yer etmis yanli ve etiketlenmis sözcükleri kullanmamis, hem de zihinleri yanli olarak bir taraflara götürmemistir.Yine O farkli zaman ve devletlerde kullanilan; Bilge/Filozof, Ilk Baskan/er-Reisu’l-Evvel, Melik, Kanun Koyucu ve Önder/Imam sözcüklerinin sonuç itibariyle ayni anlama geldigini belirtmekle, tarihi bir uzlasma örnegi göstermistir.Bu anlayisin simdiye dek hiçbir Islam cografyasinda yasayan düsünürlerde ve Batili düsünürlerde görülmedigini söyleyebiliriz. Böyle bir anlayisa, Sii siyaset doktrininde, Arap siyaset düsüncesinde ve Eski Yunan siyaset anlayisinda – Eflatun’un filozof-kral anlayisi disinda- rastlamak oldukça zordur. Bu birlestirme anlayisinin ipuçlarini Türk siyaset geleneginde bulabiliriz.Bati’da yaygin olan “Dünya Devleti” ile “Ilahi Devlet” gibi iki ayri devlet anlayisinin Türklerde ve Farabi’de olmadigini biliyoruz. Bu parçalanmaya devleti yönetende de yani “Ilahi Baskan” veya “Ilahi olmayan Baskan”  bir diger deyisle de “Siyasi Liderlik” ile “Ilahi Liderlik” seklinde gidilmez.  Farabi’de ve Türkler ’de ne yeryüzü ile gök kendi arasinda ayrilmistir ne de yeryüzü kendi arasinda ayrilmistir. Siyasi düzen evrensel düzenin bir benzeridir, parçalanmislik olmadigi gibi, teklikte çokluk, çoklukta teklik egemendir. Bunun içindir ki, Ibrahim Kafesoglu, “Gerçekte devlet yeryüzünde olmakla beraber, Gök-Tanri’yi hâkimiyetin sahibi ve kaynagi bilen Türklerin zihninde iktidar Tanri’dan (Gök’ten) asagi dogru siralanir ve saga ve sola dogru yayilirdi. Türklerde hükümranligin karakteri “ilahi vazife” anlayisindan dolayi “karizmatik iktidar” olarak kabul edilmistir. Fakat aradaki su mühim farklara dikkat edilmelidir. Karizmatik hâkimiyete bagli topluluklar umumiyetle dini cemiyetler oldugu halde Türk siyasi birlikleri dini vasif tasimaz. Dindar devlet baskani, yönetici aranmaz, liyakat ve ehliyet aranir.Halifeligi Osmanlilar dini özellikten daha çok siyasi anlayisla kullanmislardir. Onun için de dini gerekçeyle degil, siyaseten Türkiye Büyük Millet Meclisi bu müesseseyi lagvetmistir.Kisaca dini kimlikli Peygamber ve veliler tarafindan idare edilen Türk Devleti yoktur. Ayrica Türk hükümdari insan-üstü varlik da sayilmamaktadir. Hem kendisi hem de halk onun normal bir insan oldugunun farkindadir. Türk hükümranlik anlayisi bütün karizmatik temeli yaninda “kanuni mesruiyeti” temsil eder.  Yani Türk hükümdari, baska bazi devletlerdeki “kanun yapan fakat kendini kanuna bagli saymayan” bir monark, tiran degildir.”Fârâbî de “Kanun Koyan, onlari önce kendisi tatbik eder, sonra da onlarla emreder olmalidir.”  diyordu.“Ilk Baskan, kendisinin üzerinde baska bir insanin yönetimi altinda bulunmadigi bilge kisidir. O, önderdir. Erdemli Devlet’in Ilk Baskan’idir, erdemli ulusun melikidir, bayindir yerlerin tümünün melikidir.”Eger Erdemli Devlet’te Ilk Baskan’in hastaliginda ya da vefatinda erdemli ilk baskanin amaç ve gayesini güden bugünkü ifadeyle  “ erdemli meclis, danisma meclisi” yönetim isini üstlenir. Reisü’l Evvel/Ilk Baskan/Cumhurbaskani, is basina seçimle, rizaya dayali gelmelidir.Farabi’ye göre Erdemli Devleti /el Medinetü’l Fazila’yi kuramayan topluluklar El Medinetü’l Cahile’yi /Erdemsiz Devleti kurarlar. Bu devletin Ilk Baskani ve halki da erdemsizdir, cahildir, zorbadir, bayagidir, bozguncudur, sapiktir ve günahkârdir. Erdemsiz yönetimde erdemli yönetimin özellikleri yok edilir.El -Medinetü’l – Fazila olan yani Erdemli Devlet’in baskani su insani özellikleri tasimasi gerekir.Birincisi; baskan yaratilisi ve tabiati bakimindan baskanliga yetenekli olmalidir.Ikincisi; baskan, yöneticilikle ilgili, iradî yeti ve tutumlari kazanmis olmalidir.Birinci maddeyi kendi arasinda da on maddeye ayiran Farabi, Devlet baskaninda bulunmasi gereken bu maddeleri de söyle siralar:*O’nun organlari tam, eksiksiz ve saglam olmalidir.*O, kendisine söylenen her seyi iyi anlama ve idrak etme yetenegine tabiati geregi sahip olmalidir.*O, anladigi, gördügü, duydugu, idrak ettigi seyleri zihninde saklamak yetenegine sahip ve önemli seyleri unutmamalidir.*O, uyanik ve zeki olmalidir. Bir seyle ilgili en ufak bir delil gördügünde; bu delilin ne anlama geldigi yönünde o seyi kavramalidir.*O, zihindekilerini en mükemmel bir biçimde dile getirmesini saglayabilecek güzel ifade etme kabiliyetinde olmalidir.*O, ögretmeyi ve ondan faydalanmasini sevmeli, iyisini kötüsünden ayirt etmelidir. Tenkitçi olmali, zoru kolay kabul edilebilir hale getirmeli ki ögretim yorgunlugu ona elem vermesin, vücudunu hirpalamasin.*O, dogrulugu ve dogrulari sevmeli, yalandan ve yalancilardan nefret etmelidir.*O, yeme, içme ve cinsel zevklerde asiriya gitmemeli, kumardan ve kumar gibi kötü zevklerden uzak durmalidir.*O, ulu can’li (kebirü’n nefs) olmali, serefi, ululugu sevmeli, cani (nefs) tabii olarak çirkinliklerin üstünde olmali ve yüce olan seylerin pesinde olmalidir.*O, ziynet gibi dünyaya ait amaçlar onun nazarinda degersiz seyler olmalidir.*O, dogalligi geregi adaleti ve adil kisileri sevmeli, baski ve can yakici olanlari sevmemelidir. Kendi hakkini aradigi gibi baskalarinin hakkini aramali, onlari adaletli olmaya çagirmali, baskiyla karsilasan insanlara merhamet etmeli, onlari adil olmaya, adaleti uygulamaya çagrildigi zaman, adaleti gerçeklestirmede inatçi, isteksiz olmamali, tam tersine haksizlik ve kötülük yapmasi istendiginde bunu yapmamaya dirençli, kararli ve istekli olmalidir.*Yine O, yapilmasini gerekli gördügü sey konusunda sebatli, kararli olmali, korku ve zaaf göstermeksizin onu, cesur bir sekilde yapmalidir.Kendisinde bütün bu özellikler birlesen kisi ona göre “er- Reisü’l Fazila” yani “Erdemli Baskan”dir. Bu insan tutum ve davranislarinda öykünecek, sözleri ve ögütleri kabul edilecek bir insandir.Farabi çaglar öncesinden insanliga; akil, ruh, bes duyu, beyin, zihin, irade, zekâ ve vicdan sagligi yerinde olanlarin yönetim isini yapmaya layik olacagini ve hak edebilecegini bildiriyor.Ancak unutmamak gerekir ki; yönetici olmak isteyen ister seçilmis, ister atanmis olsun hemen her kademedeki insanda bu temel özellikleri hiç olmazsa yarisini aramaya hakkimizin oldugunu düsünüyorum.Not: Daha genis bilgi için “Farabi’de Siyaset ve Demokrasi” adli eserime bakilabilir.